Krajobrazy

Wykonane w ostatnich latach dość szczegółowe opracowania kartograficzne roślinności, gleb, geologii, całej Puszczy Knyszyńskiej i terenów sąsiednich pozwalają na poszukiwanie związków przyczynowo - skutkowych pomiędzy strukturą przestrzenną form rzeźby, osadów polodowcowych i holoceńskich, a rozmieszczeniem zbiorowisk roślinnych i związanych z nimi gatunków roślin i zwierząt.

Zróżnicowanie przestrzenne Puszczy Knyszyńskiej, wynikające z genezy tego obszaru oraz powtarzalność kombinacji takich czynników jak żyzność, wilgotność, rodzaj podłoża mają decydujący wpływ na charakter zbiorowisk roślinnych, bogactwo gatunkowe i różnorodność biologiczną. W efekcie możliwe jest wydzielenie jednostek ekologiczno-przestrzennych - krajobrazów.

W warunkach naturalnych najbardziej pospolite w dolinach rzecznych są olszyny łęgowe, głównie łęg olszowo jesionowy. Wielką rzadkość wśród olszyn łęgowych stanowi łęg gwiazdnicowy, ponieważ jego występowanie jest ograniczone do strefy podkarpackiej i terenów młodo-glacjalnych. W Puszczy łęg gwiazdnicowy został stwierdzony jedynie w dolinie strumienia Kulikówka i jest tam objęty ochroną rezerwatową. Cechą wyróżniającą łęgu jest masowe występowanie paproci - pióropusznika strusiego. Natomiast o dawnym, większym rozprzestrzenieniu nadrzecznych łęgów wierzbowych świadczą jedynie reliktowe grupy wierzb, rzadziej topoli. Zachowane powierzchnie tych łęgów są obecnie silnie przekształcone przez wypas i sąsiedztwo z terenami użytkowanymi rolniczo. Doliny rzek należą do krajobrazów najmniej stabilnych w czasie. Większość dolin rzecznych i strumieni została przekształcona w tereny kośnych łąk i pastwisk. Półnaturalny charakter mają zbiorowiska zastępcze łęgów: szuwary turzycowe, łąki wilgotne i ziołoroślowe. Obecnie obserwuje się proces zarzucania gospodarki łąkowej, prowadzący do powrotu lasów łęgowych i bagiennych na swoje dawne siedliska.

Naturalny charakter zachowała natomiast większość torfowisk przejściowych i wysokich w dużych nieckach wytopiskowych, położonych w centralnej części Puszczy. Poza olszynami bagiennymi – olsami oraz kontynentalnym borem bagiennym, które są znane z innych rejonów kraju, na uwagę zasługuje borealna brzezina bagienna (biel) występująca na torfowiskach przejściowych, w których runo stanowi kombinację gatunków olsowych, torfowisk przejściowych i wysokich. Charakterystyczny jest zwłaszcza udział gatunków torfowisk przejściowych, takich jak bobrek trójlistny, siedmiopalecznik błotny, nerecznica błotna, turzyca nitkowata, mochwian łąkowy.

Oryginalnym  borem świerkowym jest borealna świerczyna na torfie. Charakterystyczną cechą świerczyn bagiennych jest bogata warstwa mszysta, w której przeważają mchy torfowe oraz wątrobowce. Świerczyny wyróżnia obecność roślin typowych dla flory obszarów Europy północnej: gwiazdnicy długolistnej, storczyka – listery sercowatej, turzycy gwiazdkowatej i widłaków. To z Puszczy Knyszyńskiej pochodzi większość opracowań naukowych dotyczących brzezin i świerczyn bagiennych, co przyczyniło się m.in. do objęcia ich znacznej części ochroną konserwatorską. Obecnie wszystkie wymienione wyżej lasy bagienne i łęgowe są też chronione, jako tzw. siedliska priorytetowe w systemie Natura 2000.

Jest to typ krajobrazu dominujący w środkowej część Puszczy Knyszyńskiej, duża mozaikowość zbiorowisk leśnych jest pochodną największego w tej części Puszczy urozmaicenia rzeźby terenu. Podstawową jednostkę krajobrazu ciepłolubnych borów i lasów mieszanych stanowi grąd miodownikowo-grabowy, którego runo leśne zawiera większość typowych składników lasów grądowych, a wyróżnia go obecność gatunków ciepłolubnych: miodownika melisowatego, turzycy wrzosowiskowej, dzwonka brzoskwiniolubnego, groszka czerniejącego, kokoryczki wonnej. Sporadycznie występuje dąbrowa świetlista, bogatsza florystycznie i siedliskowo postać lasu mieszanego. Rzadka na terenie Puszczy, ponieważ po ustaniu wypasu bydła w lasach, redukcji uległy gatunki światłożądne i nastąpiła regeneracja lasów w kierunku bardziej ocienionych lasów liściastych – grądów.

Grąd szczyrowy występuje w górnej części stoków i na szczytach pagórków, gdzie pokrywy eluwialne bez węglanów są bardzo spłycone lub całkowicie usunięte w wyniku spłukiwania powierzchniowego i erozji. W efekcie tych zjawisk, bezpośrednio na powierzchni lub bardzo płytko pod nią, występują substraty glebowe zasobne w węglan wapnia, który istotnie wpływa na żyzność gleby. Grądy szczyrowe stanowią reliktowe formy, zanikających wskutek gospodarki leśnej, wielogatunkowych lasów liściastych z jesionem, klonem, lipą i dębem, które w przeszłości dominowały na większości pagórków i wzgórz w środkowej i północnej części Puszczy Knyszyńskiej. Oryginalność tych lasów przejawia się występowaniem jesionu na szczytach pagórków oraz obecnością w tym położeniu całej grupy gatunków obecnych zwykle w niskich położeniach terenu na glebach wilgotnych, tj. śledziennicy, kostrzewy olbrzymiej, ziarnopłonu wiosennego, niecierpka pospolitego, złoci żółtej i małej. Niezwykłość tej sytuacji została dostrzeżona przez ludność miejscową przed naukowcami i znalazła odzwierciedlenie w toponimii lokalnych uroczysk: Jesionowe Góry, Góra Jesionicha, Jasionicha.

 

 

W tym krajobrazie dominacja substratów piaszczystych jest przyczyną znacznej homogeniczności siedlisk, tj. zbliżonych właściwości fizyko-chemicznych i hydrogeologicznych osadów moren ablacyjnych. Przeważają tu mezooligotroficzne i mezotroficzne bory mieszane: prześwietlony bór mieszany trzcinnikowo-sosnowy, w którym obok gatunków specyficznie borowych występuje duża liczba traw i gatunków ciepłolubnych decydujących o jego indywidualności fizjonomicznej i florystycznej. Bór mieszany trzcinnikowo-świerkowy jest borem borealnym, pospolitym na falistych, piaszczystych równinach moren ablacyjnych oraz na wzgórzach kemowych i morenowych. Runo leśne charakteryzuje obecność gatunków borowych. Na stosunkowo eutroficzny charakter siedliska wskazuje występowanie mniej wymagających gatunków siedlisk lasowych: leszczyny, przylaszczki, zawilca gajowego, możylinka.

W Puszczy Knyszyńskiej występują dwie grupy tych krajobrazów. Do pierwszej kategorii należą użytkowane lub porzucone tereny rolnicze, których największy udział przypada na otulinę Puszczy oraz obszary osadnicze, gdzie nadal funkcjonuje ekstensywny model gospodarki wiejskiej. Środowisko przyrodnicze krajobrazów otwartych jest bardzo zmienione, reprezentuje typ krajobrazu rolniczego z dużą powierzchnią terenów porzuconych: odłogów, ugorów oraz terenów z samo-siewami sosny i brzozy. Oryginalną roślinność tych terenów stanowią miejscami tzw. murawy napiaskowe, będące mniej lub bardziej zwartymi, w części pionierskimi, zbiorowiskami traw, gatunków światłożądnych, terofitów, sukulentów, porostów i wyspecjalizowanych mchów (np. murawy szczotlichowe, bliźniczkowe, wrzosowiska). Zbiorowiska te w postaci naturalnej zajmowały w przeszłości niewielkie powierzchnie, obecnie ich większy udział ma związek z antropogenicznym przekształceniem środowiska (m.in. wskutek erozji związanej z orką).

Drugi typ krajobrazów otwartych na terenie Puszczy Knyszyńskiej stanowią doliny rzeczne z nieleśnymi zbiorowiskami zastępczymi, które się wykształciły w dolinach rzecznych po wycięciu dawnych lasów bagiennych i łęgowych. W warunkach zaniechania użytkowania gospodarczego dolin, większość zbiorowisk zastępczych zmierza w toku naturalnej sukcesji w kierunku lasów łęgowych, głównie łęgu olszowo-jesionowego. Wskazują na to obserwowane już zaczątki tego procesu w postaci zarośli wierzbowych oraz obecność młodych olszynek. Obecnie najbardziej podmokłe miejsca, często wzdłuż koryt rzecznych, zajmują szuwary trzciny, pałki wodnej, skrzypu bagiennego, tataraku, manny mielec. Duże powierzchnie zajmują szuwary różnych gatunków turzyc oraz silnie wilgotnych łąk. Dominują łąki ziołoroślowe z wszechobecną wiązówką błotną i łąki z ostrożeniami – warzywnym i łąkowym. Bardziej na skraju doliny rozlokowane są łąki świeże i słabo wilgotne na gruntach mineralnych; stanowią je w przewadze pastwiska i łąki kośne.