Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej

Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej (PKPK) obejmuje większość zwartego terenu, położonego w obrębie rozległego leśnego kompleksu,

jednego z największych w Polsce. PKPK utworzono w maju 1988 r. Nosi on imię prof. Witolda Sławińskiego, biologa i krajoznawcy.

PKPK to obszar lasów i dolin rzecznych o powierzchni 72 860 ha. Wokół Parku utworzono strefę ochronną, tzw. „otulinę”- 53 827  ha. Jest to Park typowo leśny. Lasy i zadrzewienia zajmują 85% jego powierzchni. Pozostałe 15% to łąki, pola, wody i zabudowa. Park prawie w całości znajduje się w obrębie europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000, którą tworzą: Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk „Ostoja Knyszyńska” (PLH 200006) oraz Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków „Puszcza Knyszyńska” (PLB 200003)

W granicach Parku powołano 21 rezerwatów przyrody, w większości są to rezerwaty leśne: Budzisk, Karczmisko, Krzemienne Góry, Stara Dębina, Jesionowe Góry, Góra Pieszczana, Międzyrzecze, Jałówka, Las Cieliczański, Krasne, Wielki Las, Starodrzew Szyndzielski, Chomontowszczyzna. Pozostałe – Surażkowo, Stare Biele, Bahno w Borkach, Kozłowy Ług, Taboły – mają charakter rezerwatów leśno - torfowiskowych. Rezerwaty Kulikówka oraz Woronicza, jako jedyne na tym obszarze są rezerwatami florystycznymi. Dla ochrony prehistorycznej kopalni krzemienia został powołany rezerwat Krzemianka. 

Cechą wyróżniającą Park w stosunku do innych obiektów puszczańskich Podlasia jest duże zróżnicowanie rzeźby terenu i dobry stan zachowania zbiorowisk leśnych, które pomimo wielowiekowej i miejscami zbyt intensywnej gospodarki leśnej, uważa się za naturalne. Jest to krajobraz ukształtowany w końcowych etapach zlodowacenia środkowopolskiego. Występujące tu uwarunkowania środowiskowe, właściwe dla naturalnych krajobrazów polodowcowych przedostatniego zlodowacenia, nie mają właściwie żadnego odpowiednika w innych regionach Polski. Obecne na terenie Parku ekosystemy leśne można traktować jako wzorcowe dla rekonstrukcji siedlisk leśnych dawnych puszcz Podlasia, które ciągnęły się nieprzerwanie jeszcze w XVI wieku od doliny Biebrzy na północy, po dolinę Narwi na południu regionu.

W porównaniu do innych obszarów Polski niżowej klimat regionu Puszczy Knyszyńskiej wykazuje najwięcej cech kontynentalnych: charakteryzuje go krótki okres wegetacji, długi okres zalegania pokrywy śnieżnej, późne wiosenne i wczesne jesienne przymrozki. Surowe warunki klimatyczne Polski północno-wschodniej sprawiły, że w kategoriach geobotanicznych obszar Puszczy Knyszyńskiej znajduje się w Dziale Północnym, który wyróżnia się występowaniem niżowych, borealnych borów świerkowych i brzezin bagiennych, które są typowe dla terenów położonych na północny wschód od granic Polski. Ponadto niemal wszystkie naturalne zbiorowiska roślinne na obszarze tego działu wykształcają się w specyficznych odmianach, którym nadawana jest nazwa „odmiana subborealna”; odnosi się to szczególnie do grądów, borów sosnowych, borów mieszanych i olsów.

Tereny leśne Parku położone są w większej części na gruntach Skarbu Państwa i pozostają w zarządzie siedmiu nadleśnictw. Grunty prywatne przeważają głównie w dolinach rzecznych i w otulinie Parku. Struktura użytkowania PKPK wskazuje na bezwzględną dominację terenów leśnych, poza którymi pewne znaczenie mają jeszcze łąki i pastwiska znajdujące się w dolinach rzecznych oraz grunty rolnicze dominują-ce w otulinie Parku. Inne formy użytkowania mają znaczenie marginalne.

Geneza bardzo urozmaiconej rzeźby związana jest ze zlodowaceniem Warty. Różnorodność dobrze zachowanych form polodowcowych i duże deniwelacje terenu nadają jej miejscami cechy stosunkowo młodego krajobrazu podobnego do pojezierzy. Nie ma tu jednak jezior tak typowych dla obszarów młodoglacjalnych. W formowaniu rzeźby obszaru PKPK istotne znaczenie miały procesy arealnego rozpadu lądolodu, które doprowadziły do powstania licznych stref wytopiskowo-kemowych przy dużym udziale wód roztopowych, pochodzących z wytapiania wielkich połaci martwych lodów.

Na terenie PKPK są obecne wszystkie typy rzeźby polodowcowej: wysoczyzny morenowe, moreny czołowe akumulacyjne i spiętrzone, bardzo liczne są wzgórza i pagórki kemowe i towarzyszące im zagłębienia powstałe po martwym lodzie (niecki, misy wytopiskowe). Są to formy bardzo zróżnicowane pod względem wielkości i kształtu, związane z zanikiem pojedynczych brył martwego lodu. Większość dużych zagłębień zajmują torfowiska, np. bagno Machnacz, Taboły, Stare Biele, Chomontowszczyzna, które zostały obecnie objęte ochroną jako rezerwaty leśno-torfowiskowe.

Wysokie wzgórza, wydłużone i stosunkowo wąskie, o stromych zboczach tworzą formy akumulacji szczelinowej, wznoszą się one niekiedy do 40 m ponad powierzchnię otaczającej wysoczyzny. Wyróżnia się tutaj Wał Królowego Mostu. Równiny sandrowe, związane z odpływem wód roztopowych u schyłku zlodowacenia Warty zostały w większości wykorzystane przez współczesne rzeki i tworzą obecnie tarasy powyżej współczesnych den dolinnych.

Po ustąpieniu lodowca istotną rolę na obszarze Puszczy Knyszyńskiej odegrały procesy denudacji i erozji związane z okresem zimnym (peryglacjalnym), które doprowadziły do pewnego złagodzenia rzeźby terenu i częściowego zasypania obniżeń wytopiskowych oraz powstania wydm. Wydmy i pokrywy piasków eolicznych tworzyły się w warunkach mroźnego klimatu w okresie, gdy na obszarze dzisiejszej Puszczy Knyszyńskiej dominowała pustynia arktyczna lub tundra z ubogą roślinnością.

Najważniejszymi rzekami PKPK jest Supraśl wraz z głównymi dopływami –  Czarną, Sokołdą i Płoską. Zlewnia Supraśli należy do dorzecza Wisły obejmując prawie cały teren Parku, jedynie wschodni kraniec terenu, odwadniany przez Nietupę, a dalej przez graniczną rzeką Świsłocz, należy do dorzecza Niemna. Naturalny charakter zachowały głównie strumienie występujące w obrębie uroczysk leśnych. Dolina Supraśli oraz doliny jej większych dopływów zostały dość wcześnie wylesione i jako użytki zielone zostały zmeliorowane. W efekcie powstała rozległa sieć sztucznych rowów, pochodzących z różnych okresów regulacji stosunków wodnych. Sytuacja ta wpłynęła niekorzystnie na stan wód gruntowych i rytm zalewów powierzchniowych w dolinach rzecznych.

Na terenie Parku nie występują naturalne zbiorniki wodne, poza zawodnionymi starorzeczami. Wszystkie większe i mniejsze zbiorniki wodne mają sztuczny charakter. W przewadze są to stawy hodowlane. Największe kompleksy stawów powstały na początku ubiegłego wieku. Obecnie widoczny jest trend budowy nowych stawów hodowlanych, ale też zbiorników o charakterze rekreacyjnym. Kilkaset drobnych obiektów tego typu towarzyszy terenom osadniczym i ma różnorodne przeznaczenie gospodarcze. Obecność wód stojących jest korzystna, ponieważ zamieszkują je liczne gatunki płazów, głównie żab. Stwierdzono występowanie gatunków chronionych (np. kumaka nizinnego i traszki grzebieniastej). Większe obiekty wodne są wykorzystywane jako tereny lęgowe licznej grupy ptaków wodno-błotnych oraz jako tereny wypoczynkowe ptaków migrujących wiosną i jesienią.

Cechą wyróżniającą PKPK jest wysoka zdolność retencjonowania wód opadowych i roztopowych w głębszych poziomach wodonośnych. Wynika to z budowy geologicznej obszaru oraz dużego udziału gruboziarnistych osadów przepuszczalnych w strefie przypowierzchniowej. Zwarta pokrywa leśna i roślinność dna lasu dodatkowo sprzyjają odprowadzaniu wody do gruntu. Duża wydajność i zasobność poziomów wodonośnych na terenie Puszczy Knyszyńskiej, w połączeniu z wodami pradoliny Supraśli, powoduje, że cała południowa część PKPK stanowi fragment rozległego zbiornika wód podziemnych (tzw. Głównego Zbiornika Wód Podziemnych nr 218). Jest to obiekt, który zasila Białystok w wodę pitną. W ten sposób ochrona środowiska przyrodniczego na terenie Parku staje się ważną i wymierną korzyścią każdego mieszkańca miasta. Potencjał retencyjny wód przejawia się występowaniem licznych wypływów wód podziemnych – źródeł i źródlisk. Również pod tym względem Puszcza Knyszyńska stanowi swoisty fenomen w skali regionalnej. W granicach samego Parku liczbę źródeł ocenia się na ponad 450.

Najbardziej malowniczą i oryginalną postać mają źródła w kształcie dużych owalnych nisz, z których wypływa woda, dając początek lokalnym strumykom. Nisze i ich otoczenie są efektem erozji wstecznej, która prowadzi do ciągłego podcinania zboczy niszy i przewracania się drzew. Natomiast wypłukiwanie materiału drobnego powoduje, że w strefie wypływu tworzy się płaska powierzchnia usłana głazami i żwirem, czasami z „wyspami” erodowanych kęp z grupami drzew. Takie formy źródlisk można podziwiać w rezerwacie przyrody Krzemianka, gdzie zbudowano w tym celu specjalne kładki i platformy. W gospodarce wodnej i retencji wodnej, szczególna rola przypada obszarom bagiennym, obficie występującym na terenie PKPK.